ऑगस्ट महिना सर्व भारतासाठी व भारतातील मातंग समाजासाठी विशेष महत्वाचा आहे. कारण 15 ऑगस्ट 1947 साली भारत स्वतंत्र झाला परंतु मातंग समाज स्वतंत्र झाला नव्हता मातंग समाज तब्बत 81 वर्ष ब्रिटीश व उच्चवर्णीय भारतीय यांच्या दुहेरी गुलामीत होता तो स्वतंत्र झाला 31 ऑगस्ट 1952 साली.
आज प्रत्येक समाज नजरेत भरणारी प्रगती करत आहे त्यामानाने मातंग समाजाची प्रगती होताना दिसत नाही परंतु मातंग समाजाचा इतिहास हा संघर्ष, सांस्कृतिक समृद्धी आणि पुनरुत्थानाचा इतिहास आहे. प्राचीन काळातील सांस्कृतिक योगदानापासून ते ब्रिटिश राजवटीतील अन्याय आणि स्वातंत्र्यानंतरच्या प्रगतीपर्यंत, मातंग समाजाने अनेक आव्हानांना तोंड दिले आहे. आज, हा समाज शिक्षण, राजकारण आणि सामाजिक चळवळींद्वारे आपले स्थान निर्माण करत आहे. तथापि, सामाजिक आणि आर्थिक समानता मिळवण्यासाठी अजूनही सातत्यपूर्ण प्रयत्नांची गरज आहे. मातंग समाजाचा सांस्कृतिक वारसा आणि त्यांचा लढा हा भारतीय समाजाच्या वैविध्यपूर्ण इतिहासाचा एक महत्त्वपूर्ण भाग आहे.
मातंग समाज जरी हिंदू म्हणुन भारतीय व्यवस्थेत असला तरी त्यांची विशिष्ट कोड भाषा, संस्कृती व जन्मजात कला, कौशल्य हे त्यांना इतरांपेक्षा वेगळे पाडत असे. स्वातंत्रपूर्व काळात मातंग समाज पराक्रमी व अत्यंत प्रामाणिक व न्यायप्रिय परंतु वाघासारखा हिंस्र होता. *ज्या समाजातील अनेकांनी महाराजांच्या शिवशाहीमध्ये किल्लेदार म्हणून स्वराज्य रक्षण केले तसेच सामाजिक बदल व सर्व पिडीत स्त्री पुरुषाच्या उज्वल भविष्यासाठी सावित्रीमाई व ज्योतीबा फुले या दाम्पत्याला वस्ताद लहूजी साळवे यांनी संरक्षण देवून क्रांती घडवून आणली. व त्यांचीच पुतणी मुक्त साळवे हिने 1854 साली पुण्यामध्ये जगजाहीर आम्ही धर्म नसलेली माणसे आहोत असे म्हणत* या व्यवस्थेला प्रश्न विचारले व तिचा निबंध साता समुद्रपार ब्रिटीश राणी पर्यंत पोहोचला. *तोच धाडसी, शूर, पराक्रमी व परिवर्तनवादी मातंग समाज नंतरच्या काळात लाचार, हीन, दुबळा व अंधश्रधाळू का झाला* याचे सर्वात प्रभावी कारण ठरले इंग्रजांनी आणलेला गुन्हेगारी जमाती कायदा 1871 जो अत्यंत जुलमी कायदा होता त्या कायद्याने मातंग समाजाची पार राख रांगोळी केली.
*गुन्हेगारी जमाती कायदा 1871 आणि मातंग समाजावर झालेला परिणाम*
*गुन्हेगारी जमाती कायदा 1871* हा ब्रिटिश भारतातील सर्वात जुलमी कायदा होता, ज्याने काही खानाबदोश आणि भटक्या जमातींना “जन्मजात गुन्हेगार” म्हणून वर्गीकृत करून त्यांच्यावर कठोर निर्बंध लादले. मातंग समाज, जो विशेषतः महाराष्ट्र आणि दक्षिण भारतातील काही भागात आढळतो, तो आपल्या अति धाडसीपणामुळे या कायद्याच्या कक्षेत आला आणि त्यामुळे त्यांच्यावर गंभीर सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक परिणाम झाले.
*मातंग समाज आणि कायद्याचा प्रभाव*
1. *गुन्हेगारी कलंक*:
– मातंग समाजाला या कायद्याअंतर्गत “गुन्हेगारी जमात” म्हणून घोषित केले गेले, ज्यामुळे संपूर्ण समाजाला जन्मजात गुन्हेगार ठरवले गेले. हा कलंक त्यांच्या सामाजिक प्रतिष्ठेवर आणि आत्मसन्मानावर गंभीर परिणाम करणारा ठरला. त्यांच्या पारंपरिक व्यवसायांना गुन्हेगारी कृत्यांशी जोडले गेले, ज्यामुळे त्यांचे पारंपरिक जीवनमान बदनाम झाले.
2. *हालचालींवर निर्बंध*:
– मातंग समाजातील सदस्यांना ठराविक गावांमध्ये किंवा क्षेत्रांमध्ये राहण्यास भाग पाडले गेले. त्यांना परवानगीशिवाय एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जाण्यास मनाई होती, ज्यामुळे त्यांच्या जीवनशैलीवर मोठा आघात झाला. त्यांच्या हालचालींवर पोलिसांची कडक देखरेख ठेवली जायची, कुठेही काही घटना घडली कि मातंग समाजाच्या पुरुषांना पोलीस धरून न्यायचे, मातंग समाजाच्या लोकांना दिवसातून दोन वेळेस पोलीस स्टेशन मध्ये जाऊन हजेरी द्यावी लागत असे ज्यामुळे त्यांचे स्वातंत्र्य पूर्णपणे हिसकावले गेले.
3. *जबरदस्तीचे श्रम*:
– या कायद्याअंतर्गत, मातंग समाजातील लोकांना अनेकदा जबरदस्तीने मजुरीसाठी काम करायला लावले जायचे, जसे की रस्ते बांधणी, खाणकाम, किंवा इतर कष्टप्रद कामे. यामुळे त्यांचे आर्थिक शोषण झाले. त्यांना त्यांच्या पारंपरिक व्यवसायांपासून वंचित ठेवले गेले आणि त्यांना कमी दर्जाची हलकी कामे करण्यास भाग पाडले गेले.
4. *सामाजिक बहिष्कार*:
– या कायद्यामुळे मातंग समाजाला समाजातून वेगळे काढले गेले. इतर समुदायांनी त्यांच्याशी संपर्क ठेवणे टाळले, कारण त्यांना “गुन्हेगार” म्हणून पाहिले जायचे. यामुळे मातंग समाजाला सामाजिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या उपेक्षित ठेवले गेले, ज्याने त्यांच्या सामाजिक प्रगतीवर दीर्घकालीन परिणाम केला.
5. *आर्थिक परिणाम*:
– मातंग समाजाचे पारंपरिक व्यवसाय आणि व्यापार यांना खीळ बसली, कारण त्यांना कायदेशीररित्या त्यांच्या व्यवसायांचा पाठपुरावा करता येत नव्हता. कायद्याच्या कठोर अंमलबजावणीमुळे त्यांना आर्थिक स्थैर्य मिळवणे कठीण झाले, आणि ते गरीबीच्या खाईत ढकलले गेले.
6. *मानसिक आणि सांस्कृतिक परिणाम*:
– मातंग समाजाला “जन्मजात गुन्हेगार” ठरवल्याने त्यांचा आत्मविश्वास आणि स्वाभिमान कमी झाला. त्यांच्या सांस्कृतिक ओळखीला धक्का बसला. या कायद्यामुळे त्यांचे पारंपरिक ज्ञान, कला आणि कौशल्ये यांना कमी लेखले गेले, ज्यामुळे त्यांच्या सांस्कृतिक वारशाचे नुकसान झाले व हतबल होऊन दुःख निवारण्यासाठी अंधश्रद्धेच्या जाळ्यात मातंग समाज अडकला.
*दीर्घकालीन परिणाम*
– *सामाजिक कलंकाची साखळी*: या कायद्याने लादलेला गुन्हेगारीचा शिक्का स्वातंत्र्यानंतरही मातंग समाजाला काही प्रमाणात त्रास देत राहिला. त्यांना समाजात समान स्थान मिळवण्यासाठी मोठा संघर्ष करावा लागला.
– *शिक्षण आणि प्रगतीत अडथळे*: कायद्यामुळे आर्थिक आणि सामाजिक मागासलेपण वाढले, ज्यामुळे मातंग समाजातील अनेक पिढ्यांना शिक्षण आणि आधुनिक संधींपासून वंचित राहावे लागले.
– *विमुक्तीचा संघर्ष*: 31 ऑगस्ट 1952 साली भारतीय संसदेमध्ये हा कायदा रद्द झाला आणि मातंग समाजाला “विमुक्त जमात” म्हणून वर्गीकृत केले गेले, परंतु त्यांना समाजात पूर्णपणे समाविष्ट होण्यासाठी आणि कलंक दूर करण्यासाठी अनेक दशके लागली.
*स्वातंत्र्यानंतरच्या सुधारणा*
– *कायदेशीर बदल*: 31 ऑगस्ट 1952 मध्ये “गुन्हेगारी जमात” ही संज्ञा रद्द करून मातंग समाजाला विमुक्त जमात म्हणून मान्यता देण्यात आली. त्यांच्या कल्याणासाठी सरकारने विविध योजना सुरू केल्या, जसे की शिक्षण, रोजगार, आणि पुनर्वसन कार्यक्रम.
– *सामाजिक चळवळी*: मातंग समाजाने स्वतःच्या हक्कांसाठी आणि सामाजिक सन्मानासाठी लढा दिला. *डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या चळवळींमुळे आणि डॉ अण्णाभाऊ साठे यांचे कार्य* व अनेक सामाजिक सुधारकांच्या प्रयत्नांमुळे मातंग समाजाला आपली ओळख आणि हक्क पुन्हा मिळवण्यास मदत झाली.
– *आधुनिक प्रगती*: आज मातंग समाजातील अनेक व्यक्ती शिक्षण, राजकारण, आणि इतर क्षेत्रांत प्रगती करत आहेत, परंतु *काही ठिकाणी सामाजिक भेदभाव कायम असून ग्रामीण भागात अजूनही त्यांना जातीवादाचा सामना करावा लागतो, लग्न कार्यात नवरदेव पारावर गेला म्हणून बाया लेकरासह वराडीना मारहाण होते* आणि आर्थिक मागासलेपण अजूनही आव्हान म्हणून कायम आहे.
गुन्हेगारी जमाती कायदा 1871 मुळे मातंग समाजावर गंभीर सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक परिणाम झाले. या कायद्याने त्यांना गुन्हेगार ठरवून त्यांचे स्वातंत्र्य, सन्मान आणि पारंपरिक जीवनशैली हिसकावली. स्वातंत्र्यानंतर, या कायद्याचा प्रभाव कमी झाला असला तरी, त्याचा दीर्घकालीन परिणाम मातंग समाजाच्या प्रगतीवर आणि सामाजिक स्थानावर दिसून येतो. आजही हा समाज आपली ओळख आणि हक्कांसाठी लढत आहे, आणि सरकारच्या कल्याणकारी योजनांमुळे त्यांना हळूहळू मुख्य प्रवाहात येण्यास मदत होत आहे. परंतु *जो पर्यंत मातंग समाजातील शिक्षणाची टक्केवारी वाढणार नाही, सर्व क्षेत्रामध्ये ते उतरणार नाहीत व परिवर्तनवादी विचार स्वीकारणार नाहीत तो पर्यंत* एव्हढे अन्याय अत्याचार सहन करणारा मातंग समाज ज्या जिवनशैलीचा हक्कदार आहे ते हक्क आणि अधिकार त्याला या जीवघेण्या स्पर्धेच्या युगात मिळणार नाहीत हेच खरे! *अनिल साळवे गंगाखेड,* 8698566515
